Η εφηβική περίοδος

Η εφηβεία είναι μια αναπτυξιακή περίοδος του ατόμου, η τελευταία αναπτυξιακή και χαρακτηρίζεται σαν μια μεταβατική περίοδος κατά την οποία το άτομο περνάει από τον κόσμο του παιδιού, που τον χαρακτηρίζει η ανεμελιά και η εξάρτηση, στον κόσμο του ενήλικα, που τον χαρακτηρίζει η υπευθυνότητα και η αυτοδιαχείριση. Αυτό το πέρασμα από τη μια ηλικιακή περίοδο στην άλλη γίνεται σταδιακά και σε μεγάλο χρονικό διάστημα, επτά-οκτώ χρονών περίπου, κατά το οποίο ο έφηβος παρουσιάζει ορισμένα χαρακτηριστικά από τα οποία άλλα θυμίζουν την παιδική ηλικία και άλλα την ώριμη. Η εφηβεία, αν και μεταβατική περίοδος, φαίνεται ότι με όλα τα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα είναι περίοδος ξεχωριστή και καθοριστική για την τελική και ολοκληρωμένη ανάπτυξη και διαμόρφωση του ατόμου.

Κατά την εφηβεία συμβαίνουν πολλές και σημαντικές αλλαγές που αφορούν στους βασικούς τομείς του ατόμου και που είναι:

Ο βιοσωματικός

Ο γνωστικός

Ο συναισθηματικός

Ο κοινωνικός

Ας δούμε την ανάπτυξη του εφήβου στους επιμέρους τομείς.

Βιοσωματική ανάπτυξη
Κατά την εφηβική ηλικία καταγράφονται πολλές βιοσωματικές αλλαγές που συνίστανται στις εξής:

Το αυξητικό τίναγμα

δηλαδή η επιτάχυνση της ταχύτητας της ανάπτυξης σε ύψος, που είναι ένα από τα χαρακτηριστικότερα και εμφανέστερα στοιχεία της εφηβικής ηλικίας, το οποίο και διαφοροποιείται όσον αφορά στα δύο φύλα.

Στα μεν κορίτσια ξεκινά και ολοκληρώνεται σχετικά νωρίς, ενώ στα αγόρια καθυστερεί περισσότερο, τόσο η έναρξη, όσο και η κορύφωσή του, με αποτέλεσμα την εμφανή διαφορά ύψους μεταξύ αγοριών και κοριτσιών, κατά τα πρώτα χρόνια της εφηβείας. Η ανάπτυξη σε ύψος έχει μεγάλη ψυχολογική σημασία για τον έφηβο γι’ αυτό είναι απαραίτητη η ενημέρωσή του σχετικά με την έναρξη, την πορεία και την ολοκλήρωσή της, ώστε να μη βιώνει αγχογόνες και αγωνιογενείς καταστάσεις.

· Τις μεταβολές στις αναλογίες του σώματος

Αυτές συνίστανται κυρίως σε μια ραγδαία ανάπτυξη του μήκους των λεγόμενων μακρών οστών, τόσο των άνω (χεριών) όσο και των κάτω (ποδιών) , με αποτέλεσμα την κινητική αδεξιότητα των εφήβων, η οποία είναι εμφανής στα πρώτα χρόνια της εφηβείας.

Αυτή η κινητική αδεξιότητα μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις τον ψυχισμό του εφήβου αν δεν τύχει σωστής αντιμετώπισης από το περιβάλλον του. Γι’ αυτό είναι απαραίτητο να μην του ασκείται αρνητική κριτική και να διατυπώνονται αρνητικές επικρίσεις.

· Τις μεταβολές στις αναλογίες του προσώπου

Είναι αλλαγές που εστιάζονται κυρίως στη μύτη, στο στόμα, στα χείλη και στο σαγόνι. Γενικότερα καταγράφεται επιμήκυνση του προσώπου, αλλαγή της επιδερμίδας, εμφάνιση της ακμής και μια εμφανής αλλαγής της εικόνας του προσώπου. Αυτή η αλλαγή, που γίνεται αντιληπτή από τον έφηβο, του δημιουργεί ιδιαίτερη ανησυχία και γι’ αυτό είναι απαραίτητη αφ’ ενός μεν η ενημέρωσή του, αφ’ ετέρου δε η αποφυγή διατύπωσης αρνητικών σχολίων.

· Τις αλλαγές στα όργανα και τις λειτουργίες του σώματος

Αλλαγές όπως του γαστρεντερικού συστήματος, με την αυξημένη έκκριση γαστρικού υγρού, που σχετίζεται με τις έντονες ανησυχίες και αγωνίες του εφήβου, του ενδοκρινολογικού και κυρίως του θυρεοειδούς, με την παραγωγή θυροξίνης σε μικρότερες ή μεγαλύτερες ποσότητες, γεγονός που έχει σαν αποτέλεσμα καταστάσεις νωθρότητας, υπνηλίας, μείωσης πνευματικών δραστηριοτήτων και αυπνίας, αδυναμίας συγκέντρωσης προσοχής, συναισθηματικής έντασης.

· Τις αλλαγές στο γεννητικό σύστημα και στις λειτουργίες αναπαραγωγής

Αλλαγές που προκαλούν ανησυχία στους εφήβους και χρειάζεται ενημέρωση αλλά και κατανόηση των εφήβων όταν δηλώνουν ανησυχία, αλλά και γενικότερη αντίδραση.

· Τη βιοσωματική εικόνα-την εικόνα του σώματος

Η εικόνα που διαμορφώνει ο έφηβος για τον εαυτό του και το σώμα του και που είναι ιδιαίτερα σημαντική για τον ψυχισμό του. Η εικόνα αυτή, θετική ή αρνητική, σχετίζεται με το βιοσωματικό είδωλο, δηλαδή το πρότυπο που κάθε έφηβος έχει και προς το οποίο είτε συγκλίνει είτε αποκλίνει καθώς επίσης και με τις αντιδράσεις του περιβάλλοντός του (γονέων, εκπαιδευτικών, συνομιλίκων κ.λ.π.) και έχει ως αποτέλεσμα τη βίωση είτε ευχάριστων συναισθημάτων (περίπτωση θετικής εικόνας) είτε μεγάλης ανησυχίας, έντασης και αγωνίας (περίπτωση αρνητικής εικόνας).

Συναισθηματική ανάπτυξη

Η εφηβική ηλικία είναι αυτή της κατ’ εξοχήν ανάπτυξης πολλών και ποικίλλων συναισθημάτων τα οποία απευθύνονται τόσο προς τους γονείς όσο και προς τα άλλα πρόσωπα του περιβάλλοντος. Κυρίως τα συναισθήματα του εφήβου χαρακτηρίζονται από:

· Μεγάλη ένταση η οποία είναι αποτέλεσμα αφ’ ενός μεν της μεγάλης ευαισθησίας που τον χαρακτηρίζει και που διαρκώς αυξάνεται από το γεγονός ότι ο έφηβος δυσκολεύεται να εκδηλώνει τα συναισθήματά του φοβούμενος την κριτική και την αντιμετώπισή του από το περιβάλλον και αφ’ ετέρου κάποιων νευροφυσιολογικών αλλαγών.

· Μεγάλη αστάθεια η οποία οφείλεται και σε φυσικά αίτια (νευρικό, ενδοκρινολογικό σύστημα), αλλά και σε άλλα αίτια όπως είναι οι επιτυχίες και οι αποτυχίες του οι οποίες τον κάνουν να περνά από καταστάσεις χαράς και ικανοποίησης σε καταστάσεις απογοήτευσης και θλίψης.

· Τη γέννηση ερωτικών συναισθημάτων τα οποία απευθύνονται στο άλλο φύλο, γεγονός που δημιουργεί μεγάλη αναστάτωση. Η αποκόλληση δε του εφήβου από τα πρώτα αντικείμενα αγάπης και συναισθηματικής προσκόλλησης χαρακτηρίζεται από την βίωση κάποιων καταθλιπτικών συναισθημάτων.

Κοινωνική ανάπτυξη

Κατά την εφηβική περίοδο, ο έφηβος επιτυγχάνει μια μεγάλη ανάπτυξη στον κοινωνικό τομέα στον οποίο βασικό ρόλο διαδραματίζουν κυρίως οι συνομήλικοι και οι ομάδες τους επιδρώντας σημαντικά στον έφηβο και καθορίζοντας σε μεγάλο βαθμό τις μετέπειτα κοινωνικές του συμπεριφορές. Έτσι, οι σχέσεις του εφήβου με τους συνομήλικους και τις ομάδες τους εξελίσσονται κατά την εφηβεία ως εξής:

· Αρχή της εφηβείας οι ομάδες είναι συνήθως ομόφυλες και δυαδικές με τη φιλία να επικεντρώνεται περισσότερο σε κοινές δραστηριότητες.

· Μέσον της εφηβείας οι ομάδες γίνονται περισσότερο ετερόφυλες και οι μεταξύ συνομηλίκων σχέσεις θεμελιώνονται στην αμοιβαία εμπιστοσύνη, και χαρακτηρίζεται από το μοίρασμα και την εγκαρδιότητα, με τον παράγοντα της ασφάλειας να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Ο έφηβος βρίσκει στο φίλο, ένα άλλο Εγώ, ένα άτομο, που το έχει ανάγκη και το οποίο να νιώθει και να βιώνει τα ίδια πράγματα, με αυτόν.

· Τέλος της εφηβείας Οι φιλικές σχέσεις χαρακτηρίζονται από λιγότερο πάθος και ένταση και δίνεται έμφαση στις διαφορές, οι οποίες εμπλουτίζουν τη σχέση. Μεταξύ των συνομηλίκων, κατά την εφηβεία, φαίνεται να υπάρχει περισσότερη αλληλεγγύη και λιγότερος ανταγωνισμός, με μία έκδηλη, κυρίως κατά τα πρώτα χρόνια, γενναιοδωρία και “βοηθητικότητα” προς τους συνομηλίκους τους.

Οι εφηβικές ομάδες και οι συνομήλικοι είναι απαραίτητες για την κοινωνικοποίηση του και τη γενικότερη κοινωνική του ανάπτυξη, διότι δίνουν στον έφηβο τη δυνατότητα:

— Να δοκιμάσει κοινωνικούς ρόλους και καταστάσεις

— Να διαμορφώνει την ταυτότητά του (και ιδιαίτερα τη σεξουαλική).

— Να αναπτύξει απόψεις και συμπεριφορές, όσον αναφορά τη σεξουαλικότητα.

— Να διαφοροποιηθεί από τους ενήλικες με το να ανήκει στη δική του ηλικιακή ομάδα, γεγονός που το βιώνει με πολλή ικανοποίηση και του δημιουργεί ιδιαίτερη εσωτερική ευχαρίστηση.

— Να έχει μία συναισθηματική υποστήριξη, κάτι το οποίο τον βοηθάει στην κατάκτηση της αυτονομίας και της ανεξαρτησίας του.

— Να διευρευνήσει και να βιώσει καινούρια συναισθήματα.

— Να ρυθμίσει και να ελέγξει τις συμπεριφορές του και κυρίως τις επιθετικές.

— Να βιώσει συγκινήσεις

— Να ενισχύσει την αυτοεκτίμησή του

— Να αναπτύξει και να καλλιεργήσει κοινωνικές και ηθικές κρίσεις και αξιολογήσεις.

— Να προσπαθήσει και να επιτύχει, κατά το δυνατόν, την ένταξή του στην ομάδα των συνομηλίκων του και κυρίως, στηριζόμενος στις δικές του δυνάμεις, να επιτύχει την αποδοχή του απ’αυτούς, γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό γι’αυτόν, διότι η τυχόν απόρριψή του δημιουργεί ιδιαίτερες δυσκολίες.

— Να αναπτύξει και να καλλιεργήσει σε σημαντικό βαθμό τις απαραίτητες κοινωνικές δεξιότητες.

Γενικότερα ο ρόλος των συνομηλίκων είναι ιδιαίτερα σημαντικός για τον έφηβο, και είναι πολύ κρίσιμη γι’αυτόν η παράλληλη συνύπαρξη και λειτουργία, τόσο των σχέσεών του με τους γονείς, όσο και των σχέσεών του με τους συνομηλίκους, δεδομένου ότι η καθεμία από τις δύο ομάδες ικανοποιεί διαφορετικές ανάγκες.

Έτσι, φαίνεται, ότι υπάρχει η τάση, οι μεν γονείς να προτιμώνται για τις γνώμες και τις συμβουλές τους, όσον αφορά το σχολείο, τις επαγγελματικές επιλογές και τις αποφάσεις τους για το μέλλον, συζητώντας μαζί τους τα προβλήματα υλικής και φυσικής τάξεως, οι δε συνομήλικοι για τις γνώμες τους, που αφορούν την τωρινή τους κατάσταση, (ρόλοι, ταυτότητα) συζητώντας μαζί τους περισσότερο για προβλήματα συναισθηματικής φύσεως.

Δυσκολίες των σημερινών εφήβων

Υπάρχει σήμερα μία διαδεδομένη αντίληψη ότι οι σημερινοί έφηβοι δεν έχουν ιδιαίτερα προβλήματα και ότι “τα έχουν καλά”.

Η αντίληψη αυτή είναι καλό να τύχει ιδιαίτερης προσοχής, διότι, παρ’όλο που οι σημερινοί έφηβοι δεν έχουν ενδεχομένως προβλήματα υλικής και φυσικής τάξεως, μάλλον έχουν περισσότερες δυσκολίες, απ’ότι παλιότερα, που σχετίζονται με κάποια προβλήματα, κυριότερα των οποίων είναι:

· Προβλήματα εξάρτησης, λόγω αύξησης της ηλικίας, απόκτησης αυτονομίας και οικονομικής ανεξαρτησίας, με αποτέλεσμα τη βίωση αγωνίας και έντασης, που οδηγούν σε πρόκληση συγκρούσεων μεταξύ γονέων και εφήβων-νέων.

· Προβλήματα αποπροσωποίησης, λόγω της καταναλωτικής κοινωνίας, η οποία με μεγάλη ευκολία παρέχει πολλά ή και τα πάντα, μη δίνοντας τη δυνατότητα στον έφηβο να μπει σε διαδικασία κατάκτησης γεγονός, που έχει ως αποτέλεσμα την έλλειψη ενδιαφέροντος και τη βίωση ανίας και πλήξης.

· Προβλήματα έντασης, λόγω των πολλών πιέσεων του οικογενειακού, αλλά και του σχολικού περιβάλλοντος για υψηλές επιδόσεις και επιτυχία και των πολύ μεγάλων προσδοκιών των γονέων γι’αυτή την επιτυχία, προσδοκιών, που δεν ανταποκρίνονται πάντοτε στις πραγματικές δυνατότητες του παιδιού τους.

· Προβλήματα γονεϊκών εικόνων, λόγω διατάραξης της σχέσης του ζευγαριού, γεγονός, που δημιουργεί μεγάλες εντάσεις, αγωνίες και ανασφάλεια στον έφηβο. Σ’ αυτή την ανασφάλεια συμβάλλουν, κατά πολύ, οι γονεϊκές εικόνες, οι οποίες δεν ανταποκρίνονται σε χαρακτηριστικά, που επιτρέπουν στον έφηβο τη βίωση ασφάλειας, όπως η σθεναρότητα των γονέων, η αισιοδοξία, η εμπιστοσύνη στις δικές τους θέσεις και η θετική αυτοεκτίμησή τους.

· Προβλήματα έλλειψης επικοινωνίας, αλλά και μοναξιάς, λόγω του ότι λείπει η επικοινωνία μεταξύ των μελών της οικογένειας. Θα λέγαμε ότι περισσότερο υπάρχει συγκατοίκηση και όχι συμβίωση των μελών της οικογένειας. Λείπει ο λόγος, ο διάλογος, η διαθεσιμότητα, η προσέγγιση, η ανταλλαγή, η επικοινωνία. Αποτέλεσμα της έλλειψης επικοινωνίας είναι η μοναξιά, την οποία βιώνει έφηβος βρίσκοντας αντισταθμιστική διέξοδο στην τηλεόραση και στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές.Η μοναξιά αυτή επιτείνεται περισσότερο και λόγω της εργασίας των γονέων, που έχει σαν αποτέλεσμα ο έφηβος επιστρέφοντας από το σχολείο να βρίσκει “ένα άδειο σπίτι και ένα γεμάτο ψυγείο”.

Επίσης, η μοναξιά επαυξάνεται στα παιδιά των πόλεων, λόγω της ψυχολογικής απόστασης μεταξύ συνομηλίκων, που είναι αποτέλεσμα του όλου τρόπου ζωής των οικογενειών, της δόμησης των κατοικιών και της ανασφάλειας, που νιώθουν και οι ενήλικες και που διαχέεται και στα παιδιά τους.

· Προβλήματα κοινωνικο-φιλοσοφικού πλαισίου αναφοράς, λόγω της μη ύπαρξης αποδεκτών και σαφώς προσδιορισμένων αρχών και αξιών, με αποτέλεσμα τη σύγχυση, την έλλειψη προσανατολισμού και τη βίωση, αμηχανίας, ανησυχίας και αγωνίας.

· Προβλήματα ελεύθερου χρόνου, αλλά και χώρων, με αποτέλεσμα την ανυπαρξία διεξόδων, οι οποίες θα βοηθούν τον έφηβο στην αποφόρτισή του από τις πολλές εντάσεις και τις πιέσεις που δέχεται, καθώς επίσης και στην επικοινωνία με άλλα άτομα, αλλά, κυρίως, με συνομηλίκους.

Πως μπορούμε ως γονείς να βοηθήσουμε τα παιδιά μας

Προκειμένου ως γονείς, να μπορέσουμε να βοηθήσουμε τα παιδιά μας κατά την εφηβική περίοδο θα αναφέρουμε κάποιες συμβουλευτικές παρεμβάσεις που συνοψίζονται στις παρακάτω:

· Ενημερώνουμε εγκαίρως τα παιδιά μας για τις αλλαγές που πρόκειται να τους συμβούν κατά την εφηβεία. Η ενημέρωσή τους από εμάς εκτός των άλλων θα επιβεβαιώσει το ενδιαφέρον μας γι’ αυτά, για τη φροντίδα μας, θα μας φέρει κοντά τους, θα νοιώσουν τη ζεστασιά μας.

· Προσπαθούμε να κατανοήσουμε τους εφήβους όσο γίνεται καλύτερα. Μεταφερόμαστε στη θέση τους προσπαθώντας να επαναφέρουμε στη μνήμη μας τα δικά μας εφηβικά βιώματα και αναμνήσεις όσον αφορά στη σωματική μας ανάπτυξη και τις επιπτώσεις της, τις δικές μας συμπεριφορές και αντιδράσεις, τις συναισθηματικές μας αφυπνίσεις και αμφιθυμίες.

· Δείχνουμε ανεκτικότητα και βοηθούμε τον έφηβο σκεπτόμενοι ότι περνάει μια περίοδο της ζωής του που έχει τις δυσκολίες της και θέλει την κατανόηση και συμπαράστασή μας και ότι αυτή η περίοδος με τις διακυμάνσεις και τις διαταράξεις της που προκαλεί και τις απηχήσεις της σε όλους μας, αποτελεί μια φάση της ζωής του ατόμου που θα ξεπεραστεί. Ας μην ξεχνάμε ότι και μέσα από τις οποιεσδήποτε συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις προκύπτουν και θετικά και ότι εμείς οι γονείς που είμαστε εκ των πραγμάτων περισσότερο κοντά του, θα είμαστε οι αποδέκτες όχι μόνο των θετικών αλλά και των αρνητικών πλευρών του.

· Αποδεχόμαστε το μεγάλωμα του παιδιού μας. Συνειδητοποιούμε και αποδεχόμαστε το γεγονός ότι η παιδική ηλικία του παιδιού μας πέρασε και ότι αυτό μπήκε πλέον σε μια άλλη περίοδο της ζωής του την εφηβική και θα ακολουθήσει και μια άλλη η νεανική. Αυτό θα πρέπει να μας χαροποιεί και να το βοηθήσουμε να αποκολληθεί από εμάς , να απογαλακτιστεί συναισθηματικά αποκτώντας όλες τις απαραίτητες δεξιότητες (πνευματικές, κοινωνικές και συναισθηματικές) που θα το βοηθήσουν να ορθοποδήσει στηριζόμενο στις δικές του δυνατότητες και να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της ζωής.

· Το εμπιστευόμαστε για να μας εμπιστευτεί και αυτό. Η εμπιστοσύνη δεν επιβάλλεται αλλά κατακτιέται με την προσέγγιση, την κατανόηση και την καλοσύνη.

· Το βοηθάμε να αποκτήσει υπευθυνότητα παρέχοντάς του τις δυνατότητες και ευκαιρίες για ανάληψη πρωτοβουλιών και ευθυνών.

· Επισημαίνουμε και τα θετικά του παιδιού μας και δεν μετατρεπόμαστε σε ένα κατήγορο ο οποίος δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να του υπενθυμίζει τα τυχόν σφάλματά του και τις αστοχίες του.

· Το βοηθάμε στην ανεύρεση διεξόδων (π.χ. αθλητισμός και άλλες δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου) ώστε να αποφορτίζεται και να εκτονώνεται από τις συναισθηματικές και άλλες εντάσεις του. Είναι απαραίτητο να διοχετεύει τη ζωτικότητά του σε δραστηριότητες που είναι ενδιαφέρουσες, αλλά του δίνουν και τη δυνατότητα αφ’ ενός να βρίσκεται με συνομήλικους αφ’ ετέρου δε να χαλαρώνει και να ψάχνει την ταυτότητά του.

· Του μιλάμε για τη ζωή. Είναι απαραίτητο να ενημερωθεί για τη ζωή γενικότερα, για τα θετικά της και τα αρνητικά της από εμάς τους ίδιους. Δεν εξιδανικεύουμε τη ζωή με τους κινδύνους και τις ευθύνες που αυτή συνεπάγεται, όμως δεν δραματοποιούμε τα πράγματα παρουσιάζοντας τα όλα “μαύρα”. Αφήνουμε πάντα παράθυρα ελπίδας και αισιοδοξίας, ώστε ο έφηβος να αναπτύξει και να διαμορφώσει αισιόδοξη και θετική στάση για τη ζωή, παρά τις όποιες δυσκολίες της.

· Κάνουμε διάλογο μαζί του. Κάνουμε διάλογο μαζί του, αλλά σε ήπιους τόνους. Αποφεύγουμε τις εντάσεις και τις αντιπαραθέσεις. Ξεκινάμε το διάλογο, όχι θέλοντας να επιβάλλουμε τις απόψεις μας, αλλά διατεθειμένοι να ακούσουμε και άλλες απόψεις και να συζητήσουμε μαζί του. Άλλωστε, διάλογος σημαίνει ακούω, συνδιαλέγομαι, αποφασίζω αποδεχόμενος και τις άλλες απόψεις, αν αυτές είναι τεκμηριωμένες. Δεν υπάρχει μόνο μια άποψη και μια αλήθεια.

· Δημιουργούμε ένα πολύ θετικό κλίμα μέσα στο σπίτι. Να γνωρίζουμε ότι ένα καλό κλίμα, χωρίς πολλές εντάσεις, βοηθάει όλους μας να συνυπάρχουμε και να συμβιώνουμε αρμονικά. Αυτό είναι εξ’ ίσου απαραίτητο και στον έφηβο, ο οποίος βιώνοντας τις δικές του εντάσεις, αγωνίες, ανησυχίες και αβεβαιότητες, επιθυμεί αλλά και βοηθιέται τα μέγιστα από ένα, κατά το δυνατόν, θετικό κλίμα. Αυτά που κυρίως τον βοηθάνε είναι:

i Η σταθερότητα

ii Η συναισθηματική ζεστασιά

iii Η καλή επικοινωνία

iv Η αποδοχή

v Η αγάπη

Σταυρούλα Φεσσά, Ψυχολόγος- Ψυχοθεραπεύτρια